Transcendentalna filozofija i metafizika vlastitosti

Autor: Tomislav Novaković

 

Kant sa svojim kriticizmom, nasuprot Platonove dijalektike večnih ideja samih po sebi, ili Aristotelove analitičke metafizike spekulativnog pojma, ili krajnosti urođenih ideja Dekartovog, Spinozinog, racionalizma ili primarnih opažaja Lokovog empirizma, Hjumovog skepticizma na praznu tablu duše, utemeljuje: transcendentalnu čulnost (apriorne opažaje), transcendentalni razum (apriorne pojmove), transcendentalni um (apriorne, regulativne  ideje), samo kao prazne saznajne forme čiste čulnosti, čistog razuma, čistog  uma, naspram slepih sadržaja opažanja.

Praosnovno Ja mislim sa apriornim formama čiste: čulnosti, razuma, je najstarija sintetička osnova transcendentalne subjektivnosti pre svake objektivnosti.

To subjektivno-objektivno jedinstvo tih čistih pojmova i spoljašnjih i unutrašnjih apriornih opažaja prostora i vremena tek utemeljuje opšte i nužne sintetičke sudove objektivne nauke.

Ipak, kako je ta transcendentalna sinteza praznih formi čistog razuma i čiste čulnosti u osnovi opštih i nužnih sudove nauke, kao i njihovo jedinstvo sa empiričkim opažajima za bilo kakvu mogućnost saznanja saznajno-teorijskog uma moguća samo po uslovima iskustva (u okviru spoljašnjih i unutrašnjih apriornih opažaja prostora i vremena), ona je samo pojavna.

Kantov kriticizam  ne samo da poriče mogućnost saznanja suštine bića, ili suštine nas samih,  nego čak tvrdi da su „uslovi mogućnosti iskustva uopšte [apriorni opažaji spoljašnjeg i unutrašnjeg čula prostora i vremena]... u isto vreme i uslovi mogućnosti predmeta iskustva.”^[3]

Ne samo da je bilo koja, kakva nauka moguća samo u okviru apriornih čula–opažaja prostora i vremena,  nego i svaka bivstvenost bivstvovanja, ili predmetnost predmeta, stvarnost stvari ili spoljašnja, unutrašnja svetskost sveta!  To jest,  Kantova transcendentalno-kritička filozofija, sa jedne strane,  odbacuje metafiziku kao nauku, i mogućnost saznanja suštine sveta ili suštine nas samih, ali sa druge strane i  celokupnu nauku svodi na pojavnu stranu stvari.

Područje transcendentne metafizike, teologije zamenjeno je kod njega nadsaznajnim, nadopažajnim područjem čiste volje,  suštinskim idejama praktičnog uma i imanentnom metafizikom morala.

 

Komentar

 

U predgovoru Kritike čistog uma Kant kao moto cele svoje transcendentalno-kritičke filozofije iznosi svoju osnovnu postavku: “Do sada se pretpostavljalo da se sve naše saznanje mora upravljati prema predmetima... neka se jednom proba...da se predmeti moraju upravljati prema našem saznanju (pocrneo: T.N.).“^[4] Zapravo, Kant se u svojoj moto rečenici sasvim pogrešno izražava i njegova osnovna postavka ovako izrečena uopšte ne  odražava tačno njegovo transcendentalno-kritičko stanovište!

Predmeti se nikako ne upravljaju prema našem saznanju,  jer saznanje, kao jedinstvo receptiviteta naših čula, afekcije predmeta na njih i spontaniteta naših razumskih moći (tačnije praznih formi subjektivnosti i slepih opažaja, objektivnosti) nije ono od čega se polazi nego tek ono subjektivno-objektivno jedinstvo do koga se dolazi! I u skladu sa osnovnim postulatima svoje transcendentalno-kritičko filozofije (praznih saznajnih formi naspram slepih čulnih sadržaja) Kant nikako ne može reći “da se predmeti moraju upravljati prema našem saznanju..,“  nego prema našim praznim saznajnim moćima! Prema tome, njegova moto rečenica je trebala da glasi: „Do sada se pretpostavljalo da se sve... [naše saznajne moći] moraju upravljati prema predmetima... neka se jednom proba... da se predmeti moraju upravljati prema... [našim saznajnim moćima].“

Samo tako izrečena ta moto rečenica izražava na pravi način njegov transcendentalno-kritički stav između racionalizma: prvostepenih transcendentnih ideja,  koje se mogu saznati samo umom (na koje se svode svi drugostepeni, pojmovi, sudovi  razuma ili trećestepeni opažaji čula),  i empirizma: prvostepenih opažaja čula (primarnih predstava iz kojih se izvode svi posredni pojmovi, sudovi, sekundarne ideje).

Njegov transcendentalizam  podjednako je kritičan prema racionalizmu i empirizmu: niti za njega postoje neke gotove „transcendentne“ ideje koje se mogu saznati umom bez ikakvih sadržaja čula,  niti gotove predstave bez praznih formi transcendentalne subjektivnosti. Umesto nepromenljivih i večnih ideje stoje  prazne forme čula, razuma, uma, kao opšti i nužni načini čistog: opažanja, suđenja i zaključivanja, a umesto gotovih predstava, neposrednih sadržaja čula, samo početni slepi opažaji.Saznanje je tek subjektivno-objektivno jedinstvo praznih formi– slepih sadržaja. 

 

Šta je to čisto u Kritici čistog uma

 

Već sam naslov Kritika čistog uma daje do znanja da kritičko stanovište poriče bilo kakvu mogućnost da čist um saznaje transcendentne ideje izvan okvira mogućeg iskustva. Ako je čista u prvostepenom smislu nepromenljiva, večno ista transcendentna istina u osnovi svih drugih istina, takva  istina se ne može nikako saznati  našim umom.

Šta  je, onda, u transcendentalno-kritičkom stanovištu  čisto u  drugostepenom smislu?

 Po Kantu,  samo opšte i nužne, nepromenljive,  iste prazne  forme čiste: čulnosti, čistog razuma čistog  uma, pre svih konkretnih opažaja, sudova, zaključaka našeg saznanja, mišljenja. Ništa opšte i nužno nepromenljivo, isto ne može se opaziti u samim predmetima,  nego samo u praznim formama našeg opšteg i nužnog načina apriornog: opažanja, suđenja i zaključivanja, identičnog sa opštim i nužnim transcendentalnim: opažajima, pojmovima, idejama.

 To jest, iako je i način našeg empiričkog opažanja određen unapred, i stalno isti, opažaji tih  empiričkih čula (vida, sluha, mirisa, ukusa, dodira) nisu mogući bez afekcije predmeta na ta čula. Pored toga, kako se sadržaji empiričkih opažaja svaki čas menjaju, pa u empiričkoj čulnosti ništa ne može biti opšte i nužno, nepromenljivo, isto, pa samim tim ni samo po sebi „čisto.“

Međutim Kant, pored empirijske čulnosti, pretpostavlja opštu i nužnu transcendentalnu čulnost i opšte i nužne nepromenljive, iste transcendentalne opažaje spoljašnjeg i  unutrašnjeg: prostor i vreme. Za razliku od empiričkih čula (vida, sluha, mirisa, ukusa, dodira),  koja nužno traži afekciju predmeta za svoje opažaje, transcendentalna  spoljašnja i unutrašnja čula ne traže nikakav sadržaj, afekciju predmeta za svoje opažaje, nego je u tim čulima sam opšti i nužan način spoljašnjeg opažanja (sama forma spoljašnjeg čula)  – prostor, istovremeno i čist opažaj spoljašnjeg, sam opažaj spoljašnjeg; kao što je i sam opšti i nužan način unutrašnjeg opažanja, samoopažanja (sama forma unutrašnjeg čula) – vreme,  istovremeno i čist opažaj unutrašnjeg, sam opažaj unutrašnjeg! 

To jest, u transcendentalnoj čulnosti opšta i nužna nepromenljiva, ista forma spoljašnjeg opažanja (prostor) je i istovremeno i sam opšti i nužni, nepromenljivi, isti spoljašnji opažaj, opažaj spoljašnjeg (prostor):  kao što je opšta i nužna nepromenljiva, ista forma unutrašnjeg opažanja, samoopažanja (vreme) i sam opšti i nužni, nepromenljivi, isti unutrašnji opažaj, samoopažaj, opažaj unutrašnjeg (vreme). I  kako su opšta i nužna transcendentalna čula istovremeno i nepromenljivi, isti,  opažaji spoljašnjeg i unutrašnjeg, ta čula–opažaji su apriorni – čisti.

Slično odvajajnju transcendentalne od empiričke čulnosti, Kant razlikuje transcendentalno i empiričko ja.

Ne samo da postoje razlike između svakog konkretnog ja  nego u svakom empipirijskom ja.  Do sadržaja empirijskog ja  može se doći samo iz  opažaja empirijskih čula,  a kako su ti sadržaji svaki čas menjaju, u takvom ja nema ništa opšte i nužno, nepromenljivo, isto, pa prema tome, pojedinačno, konkretno, empiričko ja ne može  nikako biti sintetička osnova za opšte i nužne saznajne moći i opšte i nužne sudove saznanja. Međutim, Kantovo transcendentalno-kritičko stanovište, pre sadržaja svakog  empiričkog ja koji se svaki čas menjaju, pa čak i pre sve logike, filozofije, sveg znanja, iskustva pretpostavlja opšte i nužno transcendentalno Ja, kao praznu formu razuma, identičnu sa čistim mišljenje, suđenjem, koja ne traži nikakve sadržaje empiričkih čula.

Kako je opšte i nužno, nepromenljivo, isto transcendentalno Ja, kao čista forma razuma, identično sa opštim i nužnim čistim: mislim, sudim, dajem pravila, određujem, sintetišem, spajam ono, kao najstarija sintetička osnova, stoji  ne samo u osnovi opštih i nužnih saznajnih formi ili opštih i nužnih saznajnih sadržaja,  nego i u osnovi konkretnog, pojedinačnog ja!

Doduše, iz transcendentalnog „Ja mislim,  sudim...čovek  ne zna ništa ni o svetu ni o sebi samom, sem da postoji. 

To jest,  „čisto“ je samo opšte i nužno Ja mislim, praosnovni sintetički identitet samosvesti kao čista forma razuma i prasintetička čulnost apriornog opažaja spoljašnjeg (prostor) i apriornog opažaja unutrašnje (vreme).

Na sličan način, kao što utemeljuje čistu čulnost, i čisti razum (praosnovno Ja mislim, sudim) Kant izvodi i čiste pojmove mišljenja, opšte i nužne načine mišljenja, suđenja– kategorije. Misli u našem razumu se svaki čas menjaju i ne postoje nikakvi empirički pojmovi, sudovi po sadržaju empiričkih čula, koji bi po formi i sadržaju bili opšti i nužni, nepromenljivi, isti. U našem razumu, mišljenju samo su nepromenljivi, isti opšti i nužni načini suđenja (prazne kategorije), i zato čisti.

Na kraju ni u našem umu ne postoje nikakve čiste same po sebi transcendentne ideje, nego je u umu čist samo apriorni način zaključivanja, identičan praznim formama opštih i nužnih zaključaka,  transcendentalnim idejama.

 

 Komentar

 

U nekom drugom smislu nešto bi bilo „čisto“ kada je sa nekim  idealom isto.  Ili čak  čisto u sasvim različitom, čak suprotnom smislu:  kada nije ni sa čim isto, kada nikoga i ništa ne oponaša, nego je svoje, neponovljivo, vlastito i lično. Kada je, na primer, nasuprot opšteg i nužnog neživog neponovljivo i različito, kao pojedinačno slobodno i živo zadato  sopstvenom svrhom, i samo kao istovetno sebi, istinito, isto i zato čisto.

 

Ja mislim i jedna ista vlastitost. Transcendentalno-kritička filozofija i analitička metafizika

 

Kantova transcendentalna dedukcija nije nikako moguća iz čistog razuma, niti apriorna forma samosvesti može biti samo čista forma mišljenja.

Misao mora imati neki sadržaj opažanja, a kako ga transcendentalno Ja mislim, očigledno nema, očigledno da čisto Ja tu moć: „mislim“ dedukuje iz neke starije nadmislene, nadopažajne osnove.

Na jednom mestu Kant kaže: „Sve moje predstave moraju ma u kom datom opažaju da stoje pod onim uslovom pod kojim ih ja jedino kao moje (pocrneo T.N.) predstave mogu pripisati identičnom ja.“[5]

Ovo posebno dva puta naglašeno moje bi upravo trebalo da znači da i samo (opšte i nužno saznajno) Ja i samo (saznajno) mislim  svoje utemeljenje za jedinstvo svih svojih predstava, kao  i pojmova, sudova, zaključaka mišljenja,  može imati samo u starijem nadmislenom, nadlogičkom samoidentitetu Ja=Ja.

Nikako  ne može  neko opšte i nužno transcendentalno „ja mislim“ stajati u osnovi svih naših saznajnih, formi i svih saznajnih sadržaja, bilo kojeg pojedinačnog,  konkretnog, "empiričkog"  Ja (kako tvrdi Kantov kritički okret transcendentalne subjektivnosti pre svake empiričke subjektivnosti ili objektivnosti), nego da, sasvim obrnuto,  jedna nadsaznajna, nadmislena konkretna i pojedinačna ista vlastitost utemeljuje opšte i nužno Ja mislim (sudim). Samo jedna ista vlastitost može biti najstarija sintetička osnova čiste subjektivnosti pre svake objektivnosti, koja sjedinjuje sve opažaje  pojmu, ili pojmove u sudu, sudove zaključku! Nasuprot transcendentalne subjektivnosti u osnovi čistog  opažanja, suđenja i zaključivanja, ili u osnovi konkretne, pojedinačne, empiričke subjektivnosti, ono najstarije  nepromenljivo, isto u osnovi svih saznajnih formi i svih saznajnih sadržaja je upravo:  jedna konkretna i pojedinačna ista vlastitost!

Čista volja i jedna ista vlastitost ne utemeljuje samo sve naše odlučivanje, delovanje, nego i sve opšte i nužne saznajne forme spoljašnjeg i unutrašnjeg opažanja, suđenja i zaključivanja. Bez te  subjektivnosti, nema ni saznajnih moći ni saznajnih sadržaja; nikakvih razlika u opažanju ni suđenju (po: kvalitetu, kvantitetu, relaciji ili modalitetu), niti razlika u (kategoričkom, hipotetičkom, disjunktivnom)  zaključivanju...

Sve opšte i nužne  (iste) forme opažanja, suđenja, i zaključivanja i opšti i nužni sintetički sudovi nauke pretpostavljaju jednu istu vlastitost. I samo se iz te prasintetičke forme objektivnost upravlja prema subjektivnosti, predmeti prema našim saznajnim, ili  praktičnim moćima.

 „Ja mislim“ ne stoji kao opšte i nužno transcendentalno, isto ispred svih pojmova, sudova, znanja  niti to „mislim“ može utemeljiti starije Ja,  jer misli uvek traže neki sadržaj za bilo koje, kakvo je, jeste, jednako između pojma i opažaja, subjekta i predikata, nego je čisto ja nepromenljivo, isto tek po jednoj nadsadržajnoj, nadmislenoj vlastitosti!

Jedino ta predmislena, predopažajna vlastitost ostaje ista u svakom sadržaju, promeni. Samo iz jedne juče–danas–sutra iste vlastitosti, bez obzira na sve promene u sebi i oko sebe,  čovek ima svest o sebi, samosvest; zna za broj jedan i svaku je i da, jeste, jednakost, istost između subjekta i predikata u pojmovima, sudovima znanja.

Ja nemam jednu istu vlastitost iz broja jedan, nego tek iz jedne iste volje, vlastitog Ja=Ja, znam za broj jedan! Najstarije jedno, jednako, isto, jedno, jedan za svako je i da, može biti samo: jedna ista vlastitost. Bez jedne iste vlastitosti čovek ne zna ni za kakvo jednako, isto, jedno, jedan.

Kada Ja=Ja  ne bi bilo jedna ista vlastitost, zašto bi  se uopšte zvalo Ja, bilo Ja? Ako se iz opšteg i nužnog Ja mislim  “izuzme” jedna pojedinačna ista vlastitost,  sintetički starije voljno Ja, nestaje i samo „mislim“ kao „čista“ forma razuma, opštelogičko  Ja koje prati sve moje predstave,”  i prazno analitičko A=A!

Bilo koje, kakvo „mislim“ ili „sudim“, za objektivnu sintezu opažaja u pojmu,  pojmova pretpostavlja jednu istu vlastitost, kao najstariju čistu subjektivnost pre svake objektivnosti.

Samo ta sintetička osnova može utemeljiti analitički identitet A=A  i zakon neprotivurečnosti, svu logičnost logike; svaku pojmovnost pojma, sudstvenost suda, zaključivost zaključka, ili saznatljivost saznanja i istinitost istine.

Logički zakon identiteta A=A, da A nije ne A, znači, zapravo, da je jedna Ja=Ja ista vlastitost jednaka sebi, da nije nešto drugo, ili druga vlastitost!

Isto tako, zakon  neprotivurečnosti, u prvostepenom, najvišem smislu, znači da  jedno voljno Ja, jedna ista vlastitosti, po jedinstvu slobodne misli–reči–osećaja, odluke–dela, sa jasnim da–ne, jeste–nije, hoću–neću ne protivureči sebi, nije protivurečna sa sobom!

Samo zato što postoji jedna sintetički starija (nadmislena, nadsaznajna) Ja=Ja  konkretna ista vlastitost, postoji i prazna A=A analitička (sva logika, matematika, nauka) i to je suština priče i kraj diskusije  stare  dve hiljade godina!

Na kraju,  Ja nije svesno sebe da postoji iz onoga opštelogičkog „mislim“ već se svest o samom postojanju i postojanju bilo čega može utemeljiti samo u toj unutrašnjoj postojanosti pojedinačnog Ja=Ja! Kao unutrašnja postojanost pre sadržaja bilo kojeg opažaja ili pojma, pre svake promene u nama samima i u samim stvarima, ta nepromenljiva i ista Ja=Ja vlastitost je kao najpostojanija postojanost postojanja prvostepena  suština transcendentalno-kritičkog okreta, da se sva objektivnost upravlja prema čistoj subjektivnosti!

Toga nema ni kod Platona, ni Aristotela, ni Dekarta, ni Spinoze, Kanta, ni Fihtea ni Hegela, ni Šelinga, ni Ničea, ni Hajdegera.., zapravo, ni u jednoj filozofiji..!

Međutim, u mnogim religijama je većinom suprotno. Uvek nešto transcendentno (Bog, duša), stoji pre svakog mišljenja, saznanja  u osnovi svega našeg mišljenja, saznanja ili praktičnog života .

Ili, kada se (kao u budizmu) potire transcendentna osnova ličnosti, volje duše u osnovi delatnost dela, potire se i opažajnost opažaja, pojmovnost pojma, sudstvenost suda, svaka logičnost logike, razumnost razuma, umnost uma... saznatljivost saznanja i istinost istine.

Iz te zavisnosti "prazne forme  slepe–sadržine": volje i predmeta volje, svesti i predmeta svesti, opažanja i predmeta opažanja, osećanja i predmeta osećanja, mišljenja i predmeta mišljenja... svaka subjektivnost i svaka objektivnost gube oslonac i, ostaje samo  brisanje svih ništavnih: opažaja, misli, izraza volje,  utrnuće u nirvani svakog i spoljašnje, unutrašnjeg privida  sveta ili privida svesti. 

Sa druge strane,  u judeo-hrišćanskoj religiji, na preimer, već u prvoj zapovesti se kaže: Ja sam Gospod Bog tvoj....Sa tim: tvoj se naglašava se transcendentna osnova ličnosti:  jedna ista vlastitost pre svake opštosti razuma, uma kao i čista volja pre pre čistog opažaja, čistog pojma, ili suda, zaključka mišljenja.

Konkretna i pojedinačna (jedna ista vlastitost) imenom i prezimenom u osnovu identiteta ličnosti, utemeljenju braka, porodice, svakog privatnog naslednog prava i istovremeno neponovljivost duše, jedna večno ista vlastitost.

 

Pojavni okret transcendentalnog Ja mislim u osnovi praznih saznajnih formi pre slepih sadržaja teorijskog uma,  i suštinski okret čiste volje i jedne slobodne vlastitosti u osnovi nadsaznajnog, nadopažajnog praktično-moralnog uma

 

Prvostepeno čisto ne može nikako biti samo ono po formi prvostepeno čisto, nego i po formi i po sadržini.  Čim je saznajno-logički um, za Kanta, pojavna, a praktično-moralni um suštinska strana stvari i  „čista“ svest samo zato čista što je kao prazna forma razuma odvojena od sadržaja,  transcendentalno  „Ja mislim“ ne može nikako biti ono prvostepeno čisto. 

Prvostepeno čisto ne može nikako biti samo ono po formi prvostepeno čisto, nego i po formi i po sadržini.  Čim je saznajno-logički um, za Kanta, pojavna, a praktično-moralni um suštinska strana stvari i  „čista“ svest samo zato čista što je kao prazna forma razuma odvojena od sadržaja,  transcendentalno  „Ja mislim“ ne može nikako biti ono prvostepeno čisto.„Čista“ svest mora stajati ispod sintetički daleko starije čiste volje, koja je, kao najstarija forma (nadsaznajnog, nadopažajnog) suštinskog praktično moralnog uma, izjednačena sa prvostepenom sadržinom jedne slobodne vlastitosti! Samo je jedna ista  vlastitost onaj sintetički identitet stariji od sve analitičke logike, ispred sve analitičke logike i u osnovi sve analitičke logike. I upravo tu i takvu čistu subjektivnost pre svake objektivnosti, moraju, za jedinstvo opažaja u pojmu, pojmova u sudu, sudova u zaključku pretpostaviti i  čula, i razum i um, sve saznajne forme i svi saznajni sadržaji!

Kao prvostepeno čisto,  čista volja, kao najstarija  sintetička osnova, utemeljuje istovremeno pojavni okret saznajno-teorijskog uma: čisto Ja mislim, sudim... sve opšte i nužne saznajne forme i sve saznajne sadržaje, i suštinski okret praktično-moralnog uma;  najviše jedinstvo čiste: misli, reči, osećaja, odluke, dela u jednoj slobodnoj vlastitosti.

 

Metafizika vlastitosti: Samo ako si Božiji ti si svoj  i ako si svoj ti si Božiji

 

U Kantovom suštinskom praktično–moralnom umu,  nadsaznajna sloboda stoji iznad saznajno-logičke nužnosti saznajno-teorijskog uma, kod Hegela je obrnuto. Međutim, kao što je u prethodnom izvođenju pokazano, praktično-moralni um je suštinska strana stvari zato što samokritična čista volja, kao ono šprvostepeno čisto,  u suštinskom okretu jedne iste vlastitosti ne utemeljuje samo nadsaznajno, nadopažajno jedinstvo čiste misli, osećaja, reči, odluke, dela, nego i sve čiste (opšte i nužne forme i sadržine) saznajno-teorijskog kritičkog uma!

Čista volja praktičnog uma pretpostavlja negaciju  laži,  zla u sebi za najvišu pozitivnost jedne slobodne vlastitosti. To znači: nije unutrašnje bezmerje jedne slobodne vlastitosti suštinska strana stvari što je saznanje ograničeno, i pojavno, nego je saznanje ograničeno i pojavno što je unutrašnje bezmerje jedne nadsaznajne, nadopažajne slobodne vlastitosti suštinska strana stvari! Samo tako se može razgraničiti pozitivna i negativna slobode. To jest, samo ako si Božiji ti si svoj i ako si svoj ti si Božiji.

Jedna ista vlastitost je ona neponovljivost pojedinačne duše, dok se opštim i nužnim večnim umskim delom samo  jedna duša seli iz tela u telo.

Zapravo, jedna ista vlastitost nije nužna samo u osnovi neponovljive i večne duše, ili u početnoj osnovi opštih i nužnih saznajnih formi ili saznajnih sadržaja nego i u svakoj konkretnoj neponovljivoj ličnosti u njenom celokupnom praktičnom životu. To je ono prvo u utemeljenju imena i prezimena (samoidentitet), nužno za praosnovu privatne svojine, porodično, nasledno, intelektualno pravo, svaki pravni, politički dogovor, ugovor....