Rolsovo individualizovanje društvenog ugovora

Autor: Tomislav Novaković

 

Individualistički ugovorni pristup Džona Rolsa daje pojedincima u njihovom osnovnom položaju starije etike i vlastite procene vrednosti pravo veta protiv svake politike, kada u ime većine maksimalizuje opštu dobrobit jer tako narušava slobodu pojedinca i vrlo često šteti negovim ličnim interesima. Svakako, taj nepisani individualni ugovor od pojedinca ka društvu, ili grupi, koji se prećutno pretpostavlja, nije po Rolsu nešto za sva vremena, nego se stalno preispituje i menja sa okolnostima, kao što se i samo društvo menja.

Teorija o individualnom ugovornom odnosu zadržava prirodno pravo pojedinca da, misli, govori, dela drugačije od drugih  i  zato sastavlja prirodno i građansko, privatno i javno pravo. To preugovorno (pre društvenog ugovora individualno ugovorno) prećutno pravo svakog pojedinca, koje proishodi iz prirodnog prava, je osnova za svaki društveni ugovor. Pravedna konstitucija društva pretpostavlja prirodno pravo pojedinca da se svojom osobenošću razlikuje mislima, rečima, životom od drugih i da živi, misli i dela u najvećoj mogućoj slobodi, ako time ne ugrožava prava i slobode drugih.

Pojedinci se i društvenim ugovorom, verovali u njega ili ne, nisu na sve obavezali. Svaki društveni ugovor u osnovi pravednog odnosa pojedinca i društva mora uključivati taj prvostepeni individualni ugovor, jer se on pretpostavlja u svakom kolektivnom ugovoru. Tačno je zapravo, da potvrdu ovog ugovora ne daju svi pojedinci zajedno, nego svaki pojedinac posebno. Čak i sada, kada partije izlaze na glasanje, glasa svaki pojedinac posebno, te legitimnost jednoj vlasti u kolektivnom, društvenom ugovoru, ne samo sve politike nego i legalitet najviših ustavnih principa, svih zakona koje ta vlast donosi, daje svaki čovek posebno iz svog individualnog ugovornog odnosa, vlastite procene vrednosti iz osnove neke starije etike. To dokazuje postojanje jednog (prećutnog, nepisanog) pojedinačnog ugovornog odnosa svakog pojedinca pre svakog društvenog (javnog, pisanog) ugovora (sa drugim pojedincem, grupom ili državom) koji on može potvrditi ili poreći.

Pravo se pre svega odnosi na pojedince, pa i kad to pravo naruše države, organizovane vojne grupe, odgovaraju većinom odgovorni pojedinci. Teorija individualnog ugovora, prećutne saglasnosti pretpostavlja najveću moguću slobodu pojedinca u uspostavljanju pravičnih odnosa sa drugim ljudima, različitim društvenim grupama, celom društvu. Sloboda pojedinca uslovljena je mnoštvom ekonomskih, političkih odnosa koje treba regulisati pravnim sistemom i institucijama građanskog društva. Realni uslovi slobode tek u pravednim institucijama ujednačavaju raznovrsne mogućnosti slobodnog mišljenja, odlučivanja,  delanja svakog pojedinca ili grupe u savremenom društvu.

Da bi sloboda mogla da se maksimalizuje, vrlo je važno da se osnovna političko, moralna načela, radi moguće samerljivosti sa različitim tuđim načelima, minimalizuju. Svako je pravo utemeljeno na ovom prećutnom individualnom, mnogo pre nego na prećutnom društvenom ugovoru. Čovek neprekidno proverava da li je pravičan ka drugima ili drugi ka njemu i kroz vlastitu procenu vrednosti u najširem mogućem smislu daje ili ne daje saglasnost za određene društvene odnose. Taj zdrav minimum moralno, političkih postulata od pojedinca ka pojedincu,  grupi, državi ili od grupe, države ka pojedincu, koji omogućava samerljivost, je buduća osnova najviših materijalnih, duhovnih vrednosti.

 Načelo pravde sastavlja suprotnosti i traži sredinu od onih kojima je najgore ka onima kojima je najbolje, što je suština pravičnosti kao jednakosti (ujednačenja). Sa polazištem najveće moguće slobode pojedinca u okvirima određenog pravnog poretka, građanskog društva, traži se prava procena vrednosti za pravednu raspodelu svakog (materijalnog, duhovnog dobra), kako za blagostanje i slobode tako i za oskudice i neslobode. I to tako što se od onih koji imaju previše dodaje onima koji nemaju dovoljno ili nemaju ništa.

Odatle težnja da se minimalizuju osnovni moralni postulati društvenog ugovora, da se poštuju razlike među ljudima, kao na primer u deklaraciji o osnovnim pravima i slobodama građanina i čoveka: da maksimum  suverenosti i slobode ostane u čoveku, a minimum podaništva i neslobode koji mora da trpi. Da što više slobode ostane u čoveku, da sam vlada sobom, a ne drugi njime. „Slobodan čovek je onaj koji ima prava i privelegije nužne da bi mogao da misli i dela samostalno – da upravlja sobom a ne da drugi upravlja njim.“^[1] Taj aktivni pristup pojedinca, koji po svom prećutnom ugovornom odnosu pošteno gleda sve strane, je moralna i politička obaveza svakog čoveka, koja vodi zdravom kolektivitetu društva, suštinskom jedinstvu distributivne i komutativne pravde.

Ovde se vraćamo na Aristotelovo načelo pravičnosti, koje počiva na politički aktivnom pojedincu (grupi) i koji se stalno preispituje u javnim raspravama najšireg tipa u legazizovanom društvu, s kojima se teži da se određeni zakon što je više moguće usavrši, dopuni, ako je zbog svoje uopštenosti nepotpun, ili promeni, ispravi ako je u načelu pogrešno postavljen. Svakako da se sadržaj konkretne slobode menja sa ekonomskim, društvenim, političkim okolnostima i zato svaki zakon, da bi bio primenljiv u svojoj sveobuhvatosti mora da uzme u obzir sve te drušvene uslove za svoje  ostvarenje.

 Po Aristotelu svaki čovek trpi i čini nepravdu. Pravda je na sredini između činjenja i trpljenja nepravde.  Ravnoteža u sredini dovodi do pravde a neravnoteža ekstrema do nepravde. Ako je nepravedno udaljavanje od jednakog, onda je pravedno održavanje jednakog, to jest, ako je jednako sredina, pravedno će biti ta sredina. Sudija bi upravo trebalo da nepravdu, koja se ogrešuje o tu sredinu, izjednači  pravednošću. Samo što sada, po Rolsovoj modernoj teoriji pravde, taj pravedni sudija prvenstveno treba da bude sam pojedinac. Da traži poštenu saglasnost, ujednačenje, da ne bude oštećen ni on sam ni drugi od njega. Zato je svaki čovek dužan da po tom nepisanom ugovornom odnosu traži pravedno rešenje za sve strane: pravičnu ravnotežu  ekonomskih, političkih, socijalnih odnosa pojedinaca, grupa, kao najveću moguću jednaku slobodu za sve, u okviru normativnog prava i građanskog poretka. Jedna zdrava moralno-politička početna osnova (koju ni u konkretnom, ni u opštem smislu nije lako odrediti) za saglašavanje različitih  tradicija svakog čoveka ili različitih socijalnih ili interesnih grupa.

Međutim, u praktičnom životu to izjednačenja se najčešće ne može postići ni u nekim najosnovnijim sferama. Zato se tim prećutnim ugovornim odnosom od pojedinca ka grupi, društvu, baš iz činjenice moralne raznolikosti modernog doba, zahtevaju barem oni minimalni moralni postulati. Za taj odgovarajući izbor, jasan ishod svih ugovornih rasprava ili sporazum ne postoji jasan deduktivni ni induktivan metod. Zato to individualizovanje ugovornog odnosa u osnovi političkog odlučivanja, delovanja traži da pojedinac u modernom predstavničkom sistemu ima praktičnu mudrost da bi mogao da odlučuje i deluje u skladu sa svojim društvenim uređenjem, ustavnim normama i istorijskom tradicijom u kojoj se nalazi.

Završno učenje Džona Rolsa maksimalno relativizuje taj individualni ugovorni pristup, i težište „preklapajućeg koncenzusa“ političkih rasprava različitih interesnih grupa vraća u društveno-istorijski kontekst. U stvari, taj preklapajući koncenzus moderne teorije pravde kroz usavršavanje javnih rasprava pokušava da iz pojedinačni, posebnih interesa aposteriorne politike, dođe na kraju do opšteg interesa,  apriorne etike. Da se iz običajnog prava i političkog iskustva konkretnih pojedinaca, ili najraznovrsnijih ekonomskih, socijalnih, religioznih grupa svih različitih naroda, državnih uređenja, istorijskim razvojem građanskog prava i političke razložnosti razuma, izglasavanjem i poštovanjem najpravednijih zakona, dođe na kraju do nadiskustvenog moralnog uma. Da se u preklapajućem koncenzusu svih političkih rasprava javnog uma dostigne na kraju politički ideal umne volje, najpravednije izjednačenje za sve interesne grupe, koje će uskladiti individualni i društveni ugovorni odnos. Svakako, da taj koncept najvećih mogućih prava i sloboda za sebe i druge traži čvrstu  institucionalnu osnovu i dugotrajno strpljenje.

Njegova teorija pravde istorijski odnos nadinteresne etike i interesne politike posmatra razvoj građanskih institucija gde se u „preklapajućem koncenzusu“svih različitih socijalno-političkih grupa u idealu javnog (moralnog) uma, saglašava individualni i društveni ugovorni odnos, svaki pojedinačni, posebni i najopštiji državni (međudržavni) interes Umesto sveobuhvatnih ideja istine i pravde građani polaze iz  socijalno–ekonomskih uslova utopijski mogućeg ovde i sada i iz razložne politike u javnom umu traže preklapajući konsenzus svih ugovornih rasprava, dostižu ideal moralnog uma, zakone etike za svoje buduće delovanje.

Osnova ovakvog učenja je vera u stalno usavršavanje zajednice i čoveka koja je uz individualizam, egalitarizam i kosmopolitizam sama osnova liberalizma. To je pokušaj izmirenja individualizma, egalitizma u kosmopolitizmu, slično teleološkoj osnovi istorije kako je izložena u Kantovom Večnom miru. Sloboda kao svetski proces, gde se uvažavanjem razlika svih naroda, država, ljudi, tek u jednom slobodnom čovečanstvu ostvaruje i sloboda čoveka.

Međutim, pre bi se moglo reći da je u našem vremenu globalizacije, taj problem tiranije većine, bilo u političkoj, bilo u društvenoj sferi mnogo veći, da se sada prenosi iz sfere države u kontinentalni savez ili svetski okvir,  savez država, gde deluje mnogo jače; da sada individualizam pojedinca koji misli drugačije stoji naspram većine svih ljudi, mnogo država, skoro čitavog sveta.^[2]

 

Komentar

 

Neoliberalni ekonomisti, npr Hajek, odbacuju svaku objektivističku teoriju vrednosti, čak i u oblasti ekonomije. Ekonomska vrednost ne prozilazi iz nekih pasivnih resursa, izvora fiksnog bogatstva ili uloženog kapitala, aktive, pa čak ni od kvaliteta proizvoda ili količina rada potrebnog da se on prizvede, nego je glavna procena vrednosti i vrednovanja od početka do kraja ide od slobodnih pojedinac koji proizvode, ili slobodnih kupaca na tržištu. Ta slobodna procena neoliberalnih modela vrednosti mikroekonomskog individualizma koja počiva na spontanom poretku  slobodnog tržišta rada i kapitala, stoji naspram bilo kakvog unapred zadatog makroekonomskog modela „generalne ravnoteže“ državnog konstruktivizma.

U svojoj knjizi Konstituisanje slobode Hajek mikroekonomski individualizam i subjektivizam svoje nove ekonomije vrednosti utemeljuje na samim slobodnim pojedincima, a naspram makroekonomskog objektivizma Dž. M. Kejnsa, globalnog ekonomskog konstruktivizma, koji prati opšte statističke funkcije, koje u savremenom svetu nemaju, po Hajeku, realno utemeljenje. Neoliberalizam, ustvari, pokušava svojim modelima da izmiri klasičnu ekonomiju (Adama Smita) sa raznovrsnim potrebama i naučno-tehničkim, praktično-političkih mogućnostima savremenog doba.

Glavni problem, pored prave procene vrednosti na tržišta rada i kapitala u jednoj makroekonomskoj teorije kao modelu za buduću privrednu stabilnost i uspešnost cele zajednice jeste prava raspodela stručnosti i znanja u društvu. To jest, na koji način treba da fukcioniše politički, ekonomski sistem da ogromno stručno znanje i lične sposobnosti svakog pojedinca, rasute u sveukupnosti društveno-ekonomskog delovanja (i nikom u potpunosti poznate),  mogu po odgovarajućoj sposobnosti, znanju i stručnosti biti uposlena na pravi način i dostupna svima, delovati na korist celog društva. Ogromno bogatstvo raznovsnog znanja u jednoj državi ne može se nikako stučno raspodeljivati, planirati iz jednog centra moći, sa jedne najviše funkcije odlučivanja. Tu stručnost, sposobnost, beskrajnu raznovrsnost slobodne inicijative svih pojedinaca ne može nikako voditi jedno zajedničko, kolektivno telo, niti može omogućiti da  znanje i sposobnost svakog pojedinca pruži najefektniji rad i kvalitet rada, uz najmanju prinudu ostalih pojedinaca. Jedino  neprinudna koordinacija ljudskih sposobnosti, spontana aktivnost slobodne konkurencije na tržištu roba i usluga, po neoliberalima afirmiše prvostepeno individualističko načelo kao suštinu zdravog društva. Potpuna decentralizacija odlučivanja do nivoa samog pojedinca u sistemu liberalnog vlasništva, dozvoljava svakom čoveku da konstituiše vrednost i samovrednost kao osnovu realne slobode. Zapravo, realnu slobodu utemeljuje upravo prvostepena, individualna procena vrednosti samih pojedinaca na slobodnom tržištu rada i kapitala. Samo tako najraznovrsnije bogatstvo znanja, sposobnosti i vrednosti slobodnih pojedinaca vodi većem znanju, bogatstvu i sposobnosti celog slobodnog društva.

Ukoliko se društveni poredak jedne države udaljava od privatne svojine ka zajedničkom vlasništvu i čvrstoj organizaciji institucija iz jednog centra, praktično znanje, lična inicijativa, sposobnost i kreativnost samih pojedinaca, koja suštinski doprinosi svakovrsnom bogatstvu i uspešnosti celog društva, razvodnjava se i umanjuje. A baš to praktično znanje, mudrost konkretnih pojedinaca treba da bude temelj ekonomsko-političkog delovanja u zajednici i zato dostupno u najvećoj mogućoj meri svima i na korist celog društva. Snaga i odgovornost svake institucije slabi ukoliko gomila svoje odluke u jednom centru i udaljava od slobodne inicijative pojedinaca. Ukoliko nije ispunjen osnovni uslov ličnog vlasništva, čovek se pretvara u pokretnu imovinu i postaje svojina nekog drugog. Ta povezanost imovinskih i osnovnih prava čoveka je  suštinske, konstitutivne a ne samo izvršne, instrumentalne prirode. Ako sami pojedinac svojom praktičnom mudrošću nema kontrolu nad svojim radom i uslovima svog rada, već svoju stručnost i slobodnu inicijativu nužno podređuje jednom pojedincu ili najvišem kolektivnom telu u procesu odlučivanja, on nije u stanju da sposobno dela i postigne visoke rezultate koji odgovaraju njegovim najvišim ciljevima i vrednostima.

---

[1] Džon Rols, Teorija pravde, Aleksandrija pres, str. 205.

[2] Ipak, za mnoge  egalitariste  zapadne demokratije jednakost postoji samo u okviru svoga naroda, države ili saveza država, a prema drugim nacijama, narodima, savezima  ne važi građansko pravo i zakon utemeljeno na moralnim principima, nego prirodno pravo jačeg,  o čemu svedoče mnogi imperijalistički savremeni ratovi.