Aristotelov pristup kategorijama
Autor: Tomislav Novaković
Za Aristotela su kategorije najosnovniji logički ili ontološki predikati koji se izriču o bilo čemu. Oni se ne mogu nikako izvesti iz nekog praosnovnog pojma deduktivno, nego samo najširom sistematizacijom svih pojedinačnih, posebnih, opštih pojmova induktivno. Takođe, kategorije se ne mogu svesti jedna na drugu ili izvesti jedna iz druge, jer kada bi to bilo moguće, ti izvedeni pojmovi bio bi nešto drugostepeno a ono iz čega se izvode - kategorija. Ipak, one opet nemaju svoje značenje nemaju po sebi, nego u odnosu sa drugim kategorijama.
Izbor iz Atomike[1]
Za Aristotela su kategorije nisu samo čiste forme nego najopštiji logičko-ontološki predikati u izricanju o bilo čemu.
„Svaka bez ikakve veze iskazana reč označava ili supstanciju, ili kvantitet, ili kvalitet, ili relaciju (odnos) ili mesto (gde) ili vreme (kad) ili položaj, ili posedovanje, ili delanje, ili trpljenje.”[2]
Sasvim nešto drugo su samo logičke kategorije koje Kant izvodi iz čiste moći suđenja, najopštijih vrsta sudova. Doduše, Kant svoje kategorije, koje treba da budu čisti pojmovi apriornog suđenja pre bilo kakvog sadržaja suđenja, izvodi iz najopštijih vrsta sudova do kojih se došlo induktivno.
Zapravo, on logičke kategorije ne može ni izvesti iz nekog najopštijeg suda, čiste moći razuma, nego tek posredno iz suda o sudu, sudovima, čistih formi uma, najopštijih zaključakaa, transcendentalnih ideja.
Ako se posmatraju te Aristotelove kategorije: supstancija, kvantitet, kvalitet, relacija, mesto, vreme, položaj, posedovanje, delanje, trpljenje; direktno pod logičke se mogu podvesti samo: kvantitet, kvalitet, relacija, a supstancija posredno pod modalitet; kao ono što nužno postoji, mora da postoji; iako za Aristotela supstancija nije samo to već je, kao prva supstancija, metafizička kategorija za prvo, nužno po biću i pojmu, ontološki i logički.
Ipak, osim prve supstancije, po njemu postoje kroz rodove i vrste i druge supstancije i same pojedinačne supstancije.
Ostale kategorije niti su samo logičke, niti samo ontološke.
Mesto i vreme bi nekako (pre Kanta) možda mogle biti neki “transcendentalni uslov,” mada ne po prostoru i vremenu kao čistim, subjektivnim čulnim formama, nego prostoru po spoljašnjem, “objektivnom” smislu, a vremenu po broju kretanja prema ranije ili kasnije.
Položaj, doduše, nije samo prostorna nego i logička kategorija; npr. prema značaju, funkciji u sastavu nižeg, višeg, uslovljenog, neuslovljenog, dela prema celini. Posedovanje uključuje čak i volju, kao i trpljenje. Delanje nekad uključuje volju, a nekad ne uključuje.
Dakle, kod Aristotela kategorije ni u kom slučaju nisu neki praosnovni sudovi, niti zaključci, već samo najosnovniji pojmovi, logički ili ontološki predikati u izricanju koji se ne mogu zaobići, isključiti u govoru, tvrdnji o bilo čemu. Ti najširi pojmovi se ne mogu svesti na druge pojmove, predikate, ili izvesti jedni iz drugih. Kada bi se ti najopštiji pojmovi, predikati koji se izriču o svemu postojećem svodili jedni na druge, ili sledili jedni iz drugih, to više i ne bi bile kategorije, nego tek neki drugostepeni, izvedeni pojmovi. Zato se do njih ne može doći deduktivno, nekim izvođenjem iz pojma, nego se do tih najopštijih pojmova dolazi tek induktivno, najširom sistematizacijom svega posebnog, pojedinačnog saznanja, iskustva.
Opet, ni same kategorije ne mogu dobiti značenje u samima sebi (posmatrati po sebi, odvojeno od svakog sadržaja) nego svoje značenje, kojim tvrde ili odriču svoj smisao, dobijaju tek odnosom, udruženjem sa drugim isto takvim kategorijama.
“Nijedan od ovih termina ne potvrđuje i ne odriče ništa u sebi i po sebi, nego afirmacija i negacija postaju tek međusobnim udruživanjem.”[3] To jest, ni po kakvoj čistoj logičkoj osnovi pojma njih nije moguće svesti jedne na druge. A ako bi to i bilo moguće, onda bi se moralo odbaciti, kako to izvođenje kategorije tako i taj izvedeni pojam, kategorija, i proglasiti za nešto drugostepeno. A samo to prvo, početno, iz čega se izvodi sve ostalo, proglasiti za nužno, primarno i “kategoriju”.
Dakle, po Aristotelu, nije moguće dati neko izvođenje svih kategorija iz jedne kategorije, ili jednih iz drugih, svoditi jedne na druge, niti te najšire pojmove svesti na neke još opštije pojmove, kraću tabelu, manji broj kategorija.
Možda je moguće većinu njih samo formalno podvesti pod pojam supstancije, ali nikako sve, jer se i kategorija supstancije uzima u više različitih značenja.
Pored toga, Aristotel mesto i vreme ne može pripisati prvoj supstanciji, a oni su nužni za mnoge iskaze koji se izriču o svakoj konkretnoj, pojedinačnoj supstanciji, i za mnoga određenja po drugoj supstanciji (o rodu, vrsti).
Ipak, suštinski je bitno naglasiti da Aristotel kategorije podjednako posmatra metafizički (prva supstancija) i fizički (mesto, položaj) i logički (kvantitet, kvalitet, relacija, vreme). Podjednako po razumu, pojmu kao i po čulima, opažaju.
Kategorija kvaliteta npr. može podjednako pripadati i pojmu i čulnosti, kao i položaj, vreme; čak i volji; posedovanje, trpljenje, ili delanje može pripadati i fizičkom i metafizičkom i voljnom.
Takođe je najmanje tačno da se te kategorije kod Aristotela samo nabrajaju. To može biti tačno ako se gleda samo njegov Organon gde se daje samo manji opis, početno značenje svake kategorije pojedinačno. Međutim, suštinsko značenje svake kategorije po njenom odnosu sa drugim kategorijama, kao i njihovo sveukupno jedinstvo, ozbiljno se istražuje tek u njegovoj Metafizici.
Dakle, neko njihovo prasintetičko jedinstvo, mogućnost nekog njihovog spekulativnog razmatranja iz čistog pojma, svakako, postoji; ali se ono ne može, po posebnoj definiciji, opisu svake kategorije, kako se daje u Organonu, posmatrati samo formalno logički, nego se to jako potrebno suštinsko razmatranje svake kategorije posebno i njenog odnosa prema svakoj drugoj kategoriji, i svom mogućem sadržaju, po metafizičkom štastvu, određenju njenog logičko–ontološkog bića, traži, nalazi tek u njegovoj Metafizici.
Tek se po najopštijem posmatranju svega postojećeg po tetradi uzroka (materija, oblik, pokretač, svrha) povezuje fizičko i metafizičko i po nužnosti prve supstancije može dati jedna svepovezanost i sintetička osnova svake kategorije, tražiti, naći logički i ontološki štastvo i biće svih kategorija.
Pogotovu, pri shvatanju, objašnjenju završnim, svrhovitim uzrokom u kosmosu, čoveku porekla samog kretanja, koje Aristotel nalazi u nepokretnom što pokreće, logičkom uzroku, pokretaču, Božijeg mišljenju o samom mišljenju, večnoj svrsi jednoj sa najvišom delatnošću, delom, savršenog duhovnog života, najnužnijeg večnog bića, u kojoj je potpuno izjednačuje logičko i metafizičko, naspram samo mogućnosti materije (materije samo kao mogućnosti).
Ipak, Aristotelu se svakako može zameriti što suštinski ne razmatra odnos logičko-ontoloških kategorija i kategorija jezika (odnos jezika i logike).
Da li metafizika jezika, jezičke kategorije i pravila gramatike, starija govorna svest utemeljuje logiku, filozofiju, metafiziku pojma, gde iz celine jezika tada treba dati jednu dedukciju ne samo gramatike i svih vrsta reči, nego i same logike, ili je obrnuto slučaj.
[1] Ovo je samo deo iz knjige: Tomislav Novaković, Čisto Ja i Atomika Kantove Kritike čistog uma/Načela praktične logike, DESIRE, Beograd, str. 762-765.
[2] Aristotel, Organon, Kultura, Beograd, 1970, str. 7.
[3] Isto, str. 8.
O Novaković Tomislavu
Tomislav Novaković je diplomirao filozofiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Živi i stvara u Čačku kao samostalni filozof.
Filozofija dana
Prirodna nauka koristi logiku kada opštim i nužnim zakonima objašnjava red, poredak sveta, a bilo kakav kosmički um, logos, za celovito jedinstvo materije–energije, po definiciji „objektivne“ nauke, isključuje već na početku!
Bez obzira što ne prihvata nikakav prauzrok izvan same prirode, da bi nauka uopšte bila nauka, ona neki neki jedinstveni logos mikro-makro sveta mora predočiti.
Ne radi se samo o tome da se našem objašnjavanju sveta ima pravo prigovoriti da je "antropocentrično", nego da li se bez neke (bilo kakve) jedinstvene logike za svu materiju–energiju–prostor–vreme–brzinu, sve oblike makro, mikro sveta, uopšte nešto suštinski objašnjava!
Ako čovek (bilo koji živi stvor) ima (neku) „glavu“, zašto je ne bi imala i sva mikro-makrokosmička priroda u svakom svom delu, kao stvarajuće znanje po kome svaka stvar ili biće jeste to što jeste.
Tomislav Novaković